Als de overheid door haar handelen schade toebrengt aan een burger of bedrijf dan zijn situaties denkbaar waarin de overheid die schade moet vergoeden. Het kan daarbij gaan om rechtmatig en onrechtmatig handelen. Het betreft niet alleen besluiten maar bijvoorbeeld ook feitelijk handelen door de overheid.

Overheden (zoals gemeenten, provincies, de Rijksoverheid, waterschappen) zijn zogenaamde ‘openbare lichamen’. Evenals een menselijk lichaam, heeft een openbaar lichaam organen. Denk bijvoorbeeld aan het college van burgemeester en wethouders (hierna: college), de gemeenteraad en de burgemeester in uw gemeente. We noemen dat bestuursorganen. Deze bestuursorganen hebben specifieke (wettelijke) taken en bevoegdheden. Op die manier kan het overheidslichaam functioneren.

Zo stelt de gemeenteraad een bestemmingsplan vast en heeft het college de bevoegdheid om een omgevingsvergunning voor bouwen – door veel mensen nog steeds ‘bouwvergunning’ genoemd – te verlenen of juist te weigeren. De burgemeester handhaaft de openbare orde. Zo kan hij een demonstratie verbieden of een pand sluiten.

Elk bestuursorgaan heeft specifieke taken, zoals u ziet, maar er is een terugkerend element in de hiervoor besproken situaties: het gaat hier om besluiten in de zin van de Algemene Wet Bestuursrecht. 

Als u een omgevingsvergunning wordt geweigerd dan kunt u daartegen in bezwaar gaan. Wordt ook uw bezwaarschrift afgewezen, ook wel ‘ongegrond verklaard’ genoemd, dan kunt u bij de bestuursrechter in beroep tegen die afwijzing. Als de bestuursrechter vervolgens oordeelt dat de omgevingsvergunning ten onrechte is geweigerd, dan vernietigt hij het besluit. Daarmee staat vast dat de overheid onrechtmatig jegens u handelde. Heeft u schade geleden? Dan kunt u voor vergoeding in aanmerking komen bij de bij de bestuursrechter of de burgerlijke rechter.

Stel, de gemeenteraad stelt een bestemmingsplan vast waarin is bepaald dat er nabij uw woning windmolens gebouwd mogen worden. U kunt daartegen in beroep bij de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State. Wijst deze uw beroepschrift af dan wordt het bestemmingsplan (jegens u) rechtmatig geacht. Desalniettemin kunt u schade hebben door een dusdanig rechtmatig besluit. Als er opeens windmolens nabij uw huis komen te staan, kan de woningwaarde daardoor dalen. Die schade wilt u dan op de overheid verhalen.

Ook kan de overheid besluiten om een straat autoluw te maken. Als uw bedrijf daardoor moeilijker te bereiken is, dan bestaat de kans dat u inkomensschade of omzetderving heeft.  U kunt  tegen zo een (verkeers)besluit (ook) rechtsmiddelen aanwenden. Doch als het bestuursorgaan of de bestuursrechter bepaalt dat het besluit rechtmatig is, dan kunt u bestuursrechtelijk eigenlijk niets meer doen.

In beide voorbeelden is er sprake van een rechtmatig besluit. Dat kunt u (in beginsel) niet meer aanvechten maar u kunt wel proberen op de schade die u lijdt op de overheid te verhalen.

U kunt de overheid verzoeken om uw schade te vergoeden. Een bekend voorbeeld is de zogenaamde planschaderegeling in de Wet ruimtelijke ordening, maar er is ook nadeelcompensatie mogelijk buiten de wet. In de (nabije) toekomst wordt de regeling omtrent nadeelcompensatie bij wet geregeld en zult u voor veel vormen van schade door overheidshandelen naar de bestuursrechter moeten.

In de hiervoor besproken voorbeelden was er telkens sprake van (rechtmatige of onrechtmatige) overheidsbesluiten. U kunt echter ook schade lijden door feitelijk handelen voor de overheid.

- Een voorbeeld is het fysiek afsluiten van een weg, waardoor uw bedrijf moeilijker te bereiken is. Of er ontstaat schade aan uw woning of bedrijf bij het aanleggen van riolering. De schade ontstaat dan niet door een besluit, maar juist door feitelijk handelen.

- Wellicht heeft u als bedrijf een overeenkomst met de overheid maar komt de overheid de gemaakte afspraken niet na. U moet de overheid dan aanspreken op grond van het civiele recht en niet op basis van het bestuursrecht.

In het geval dat u als burger of bedrijf schade lijdt door feitelijk overheidshandelen, kunt u de overheid dus ook aansprakelijk stellen bij de (burgerlijke) rechter en om schade(vergoeding) verzoeken.